Wstęp
Powstanie styczniowe było przełomowym wydarzeniem w dziejach Polski –ostatnim z serii wielkich powstań narodowych, które zakończyło epokę romantycznej walki o niepodległość, a rozpoczęło okres pozytywistycznej pracy organicznej. Ze względu na specyfikę wypadki, które rozgrywały się w latach 1863 –1864, odcisnęły swoje piętno nie tylko w skali kraju, ale przede wszystkim dotknęły wspólnot lokalnych – Małych Ojczyzn. Były one silnie zaangażowane zarówno w działalność patriotyczną przed wybuchem powstania, w jego bezpośrednie przygotowanie, jak i uwikłane w działania zbroje, a po jego stłumieniu ponosiły skutki zrywu niepodległościowego. Okazją do ponownego poruszenia tematyki powstania styczniowego jest jego okrągła 150. rocznica wybuchu. W związku z tym Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Częstochowie wystąpiło z inicjatywą upamiętnienia tego wydarzenia, poprzez omówienie jego dziejów w kontekście regionalnym. Do współpracy zostały zaproszone: Instytut Historii Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie i Muzeum Częstochowskie oraz Zakład Historii Powszechnej Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Pawła Tyczyny w Humaniu na Ukrainie. W prezentowanym tomie przedstawione zostały różne zagadnienia. W pierwszej części autorzy omówili tematykę związaną z sytuacją w Częstochowie, w regionie częstochowskim i w województwie kaliskim przed powstaniem oraz w jego trakcie. W pierwszych trzech artykułach zaprezentowano funkcjonowanie samorządu miejskiego w Częstochowie przed wybuchem powstania, przygotowania do powstania i działania zbrojne na omawianym terenie oraz stosunek lokalnej społeczności do wydarzeń rozgrywających się w latach 1861–1864. W następnych przedstawiono sylwetki dwóch duchownych, na których losy w sposób zasadniczy wpłynęło powstanie styczniowe –abp.Zygmunta Szczęsnego Felińskiego i ks. Pawła Knapińskiego. W kolejnych dwóch przybliżono postawę ludności żydowskiej w czasie powstania, a na zakończenie tej części zaprezentowana synteza, w której porównane zostały trzy wielkie zrywy narodowowyzwoleńcze. W drugiej części znalazły się materiały omawiające następstwa powstania styczniowego oraz tradycje z nim związane. Pierwszy z nich odnosi się do skutków uwłaszczenia chłopów przez cesarza Aleksandra II, na przykładzie majątku tzw. Państwa Kłobuckiego. W drugim przestawione są zmiany jakie zaszły w administracji państwowej i kościelnej na terenie guberni piotrkowskiej i diecezji włocławskiej. Kolejne dwa ukazują w jaki sposób kultywowana była i jest pamięć o powstaniu. Trzecia część zbioru poświęcona jest źródłom i opracowaniom historiograficznym związanym z powstaniem styczniowym. Znalazły sięw niej artykuły omawiające zasób Archiwum Państwowego w Częstochowie, wpływ powstania styczniowego na politykę historiograficzną Cesarstwa Rosyjskiego i dorobek naukowy historyka, który dotychczas najpełniej przedstawił wydarzenia z lat 1861–1864 w Częstochowie i w regionie częstochowskim. Kolejne trzy artykuły bazowały na doniesieniach prasowych – przedstawiony został oddźwięk z jakim spotkał się omawiany zryw niepodległościowy w prasie śląskiej, informacje o obchodach kolejnych rocznic powstania w latach 20-tych i 30-tych XX w., a następnie w stulecie wybuchu insurekcji. Tom wieńczą artykuły naszych przyjaciół z Ukrainy. Zaprezentowali oni reakcję na powstanie na przeciwległym krańcu byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przekazując niniejszą publikację w ręce Czytelników mamy nadzieję, że przyczyni się ona do poszerzenia stanu wiedzy nad przeszłością omawianych terenów.
Maciej Trąbski
Powstanie styczniowe